آسيبهاي رسانه ها بر خانواده :

امروزه عوامل گوناگونی موجب آسیب دیدن پیوند عاطفی خانواده شده و انسجام آن را به مخاطره می‌اندازند. یکی از این عوامل‌، عامل تفرد است که به صورت واگرایی اعضای خانواده‌، عمل می‌کند. در دنیای پرشتاب فناوری امروز‌، ابزارهایی وجود دارند که افراد را به صورت انفرادی به خود مشغول کرده و آن‌ها را از تعامل با دیگران باز می‌دارند. رسانه‌های جمعی از این دسته ابزارها به شمار می‌روند. البته این موضوع نافی منافع ابزارهای تکنولوژیکی نیست‌، اما نوع بهره برداری غیر فرهنگی از ابزارهای فنی موجب شده است که کارکرد آنها عمدتا درجهت تقویت فردگرایی سوق پیدا کند. به عبارتی‌، اگرجریان فرهنگی شدن ابزارهای رسانه‌ای تحقق بیابد‌، مضرات آن‌ها به شدت کاهش می‌یابد و کارکرد اصلی خود را پیدا می‌کنند. گرچه برخی نظریه‌ها بیانگر این مطلب هستند که ذات ابزارهای الکترونیکی به دلیل استفاده از عنصر تغییر‌، نمی‌تواند موجب آرامش باشند‌، بلکه مخل آن می‌باشند. برخی دیگر این نظریه را افراطی و یک سویه می‌دانند.

کارکرد رسانه‌های جمعی بویژه رسانه‌های شنیداری و غیر متعامل به دلیل کارکرد متنوع خود و ایجاد تغییرات پیوسته‌، به تدریج جای ارتباط بین فردی از نوع چهره به چهره را گرفته و موجب شده‌اند فضای انفرادی‌، بجای فضای جمعی و عاطفی در خانواده حاکم شود‌، بطوری که گسترش تکنیکی رسانه‌های شنیداری و رایانه‌ای‌، ارتباط مستقیمی با فردگرایی و دوری از فضای روانی و عاطفی خانواده را نشان می‌دهد.

 به عبارت دیگر‌، این ابزارها‌، به تدریج فضای روانی و محیطی گفت و گو را در یک ارتباط بین فردی‌، خدشه‌دار می‌کنند و اعضای گروه را به جای همگرایی، به واگرایی سوق می‌دهند‌، تا جایی‌که هر عضو خانواده صرفا دریک فضای فیزیکی مشترک زندگی کرده‌، اما هیچ تعاملی با هم نخواهند داشت. در ادامه‌، متاسفانه‌، اهداف آن‌ها نیز به تدریج نسبت به هم‌، واگرا شده و منفک می‌شوند. در این مسیر‌، تعامل واقعی فرد بجای آن‌که با افراد دیگری در محیط انسانی سامان بیابد‌، با رسانه‌های الکترونیکی‌، شکل می‌گیرد و به دلیل برتری تکنولوژیکی و تجهیزات خیره‌کننده رسانه‌ای‌، نوعی رعب فرهنگی و انفعال شخصیتی در فرد ایجاد می‌گردد. نتیجه این می‌شود که افراد خانواده به جای گفت‌و‌گوی صمیمی با یکدیگر که می‌تواند به تقویت پیوندهای عاطفی و انسجام اعضای خانواده منجر شود‌، با ابزارهای الکترونیکی ارتباط برقرار می‌کنند‌، ارتباطی که فاقد بار عاطفی‌، احساسی و هیجانی است.در اینجا به بررسی تاثیر یکی ازمهمترین رسانه های جمعی یعنی ماهواره می پردازیم.

طی ارزیابی های صورت گرفته توسط کارشناساندلایل رجوع به ماهواره ، تفاوت زیادی بین مخاطب ایرانی بامخاطبان تلوزیونی درسایرنقاط دنیاوجودندارد.ایرانیان نیزعمدتابرای تماشای فیلم وسریال ، موسیقی و برنامه های تفریحی وسرگرمی که شامل ورزش هم می شود ، به سراغ ماهواره می روندحتی به همین دلایل هم به سراغ صداوسیمامی روند.ورودبرنامه های تلوزیون های ماهواره ای به ایران واکنش هادربرابراین رسانه ها وگسترش نفوذ وتاثیر ماهواره شباهت هایی باورود روزنامه رادیو تلوزیون ودیگرفناوری های ارتباطی واطلاعاتی داشته است.بااین حال واکنش هادربرابراین رسانه دربرگیرنده ی جنبه هاای وسیع تر، عمیق تر وکامل تری ازبرخوردمردم وحاکمیت باپدیده های نوگرایی درایران بوده است.۱

ساز وکارهای تاثیرسریال های ماهواره ای برخانواده ایرانی

به دلایل گوناگون عده زیادی درکشورمابه  ماهواره روی اورده اند.اخیرادربرخی ازکانالهای ماهواره ای سریالهایی به نمایش درمی ایند که عده ای معتقدند که محتوای انها باروح وطبیعت خانواده ایرانی درتضاد اشکارند که این محتواهابه نحوی است که برخانواده واعضای آن وچگونگی ارتباطشان باهم تاثیرمی گذارد.دراین جابه برخی ازین سازوکارهای تاثیرگذاری اشاره می کنیم :

هم ذات پنداری

یکی ازاصول عمده درساخت سریال ، همانندسازی بیننده باکاراکترهای موردعلاقه اش در انهاست. منظورازهمانندسازی پذیرش ودرونی سازی رفتار واعمال کاراکتر وسپس رفتارکرن مثل ان کاراکتر دردنیای واقعی است.دراین هم ذات پنداری فرض می شود که بیننده موجودی است که صرفابه رفتارهای هنرپیشه یاقهرمانان پاسخ های انفعالی می دهد.این موضوع البته باتوجه به دیدگاه های تازه تر که ادمی راموجودی فعال درکسب وپردازش اطلاعات وداده هامی داند ، محل تردیداست ، به خصوص درمواردمرتبط باموضوعات اخلاقی . بنابراین ، شایدصرف هم ذات چنداری نتواندتوجیه مناسبی برای اثرپذیری ازمحتوای اخلاقی یاغیراخلاقی سریال های ماهواره ای باشد.

الگوگیری

الگوگیری ازنظریه یادگیری اجتماعی یا یادگیری مشاهده ای سرچشمه می گیرد.طبق الگوگیری ، در رسانه ها رفتار یاعملی رامشاهده می کنیم وسپس ، باتوجه به پیامدهایش همان رفتاریاحتی رفتاری شدیدتر رادر همان زمینه انجام می دهیم.برای این کارشرایط ولوازمی بایدفراهم شود، یعنی الگوگیری طی مراحلی انجام می گیرد.ابتدابایدبه رفتارکسی که می خواهیم ازاوتقلیدکنیم توجه کنیم.درمرحله بعدبایدان رفتار رادرذهن رمزگزاری ودرحافظه ذخیره کنیم وسچس درمراحل بعدان را انجام بدهیم.

البته این رفتاربه عوامل زیادی بستگی داردکه ازبین انهامی توان به عوامل انگیزشی  ومحیطی اشاره کرد.بنابراین، درنظریه مذکور برابر انکه از رفتاری که درسریالی مشاهده شده تقلیدشودبایدمحیط مساعدی فراهم شود.یعنی عوامل محیطی دراین باره نقش اشکارسازمهمی دارند.نبایدونمی توان به صرف نمایش سریالی درماهواره نتیجه گرفت که ازان تقلیدمی شود ، بلکه بایددیدچه عوامل محیطی ای وجودداردکه اجازه می دهدرفتارمشاهده شده تقلیدمی شود.

مهارزدایی

مهار زدایی یعنی کاهش مهارهای طبیعی که افرادبه کارمی بندند تا از بروز رفتارهای مشاهده شده در سریالها جلوگیری کنند.مهارهای طبیعی حاصل تربیت های خانوادگی زمینه های ارزشی واخلاقی وفرهنگی  وتعالیم رسمی وغیررسمی است.مهارزدایی ازدوطریق افرادراتحت تاثیربرنامه های ماهواره ای قرارمی دهد.

۱- اماده کردن بیننده از راه تضعیف دیدگاههای عادی او:

اگرنگرشهای بیننده تضعیف شود راه برای بروز رفتاری که درسریال یافیلم موردتوجه قرارگرفته هموارمی شود.

۲- پذیرش رفتارهای مشاهده شده

اگرچه اکثرمردم این باور رادارندکه رفتارهای موجوددربرنامه های ماهواره ای غیراخلاقی است ، اما تکرار آنها در رسانه سرانجام نگرش انها را تغییرمی دهد وافرادبه تدریج به این رفتارها نگرش مثبتی پیدامی کنند وکم کم زمینه برای ارتکاب انهافراهم می شود.

این موردهم مثل خشونت در بازی های کامپیوتری می بینیم. محققان می گویند دربازی های خشن کامپیوتری بچه ها اول شلیک می کنندبعدسوال می پرسند.اینجاهم پس از انکه نگرش مثبتی به برنامه های ماهواره ای ایجادشد ، بینندگان ابتدا مثل انها عمل کرده سپس درمورد کرده خودفکرمی کنند.مهارزدایی موجب می شود حساسیت هابه رفتارهای نمایش داده شده کمتر و برانگیختگی و ناراحتی ناشی ازنمایش برنامه هاکمترشود.

یک نوع دیگرتاثیرنگرش درفیلم های ماهواره ای کاشت وتولیدنگرشهای خاص به رفتارهای خاص فیلم هاست.محققان نشان داده اندکه هرچه فرد بیشتر با تلوزیون یارسانه های تصویری برخوردکند وانها را ببیند ادراکات ان فرد از واقعیت های اجتماعی باانچه در تلوزیون نمایش داده می شود هماهنگتر است و واقعیت ها را بیشترشبیه چیزی درنظر می گیرند که دربرنامه هانشان داده اند.درحقیقت…بیننده واقعیت راهمان می بیندکه ازدریچه برنامه های ماهواره ای دیده است.

دراینجابعدازترکیب چندنظریه چنین برداشت می شود که فرایند هنجار سازی رفتارهای نمایش داده شده به سبب نبود بدیل های مناسب درصداوسیمای داخلی است و همین امرسبب کشش مردم به سمت ماهواره می شودکه به تدریج حساسیت به رفتارهای کاراکترهاکم می شودومهارزدایی صورت می گیرد.مهارزدایی سبب می شودفردنگرش مثبتتری نسبت به برنامه هاپیدا کند و سپس به عنوان کسی که بیشتروقتش راصرف تماشای برنامه هامی کند خود را اماده انجام رفتار کاراکترها ببیند.۲

آسیب هاو پیامدهای منفی شبکه های ماهواره ای بر چگونگی روابط اعضای خانواده

ترویج خشونت

بلوغ زودرس ودسترسی به اطلاعات جنسی

اکثربرنامه هاو سریالهای ماهواره ای به راحتی وبدون هیچ سانسوری ، مسائل جنسی رامطرح می کنند و نمایش می دهند.این شیوه ارایه اطلاعات حتی دراگهی های بازرگانی نیز به وفور دیده می شود.

فراهم سازی گسست ودرگیری بین نسلها

ایجادزمینه های اختلاف وتنش بین همسران

وابستگی واتلاف وقت افرادخانواده

افت عملکردهای تحصیلی وشغلی

افزایش مصرف گرایی

تهدیدسلامت جسمانی

اندر فواید ماهواره

شایدتابه اینجای بحث درباره ی مضرات بیشمار رسانه هابه خصوص ماهواره در رسانه هابحث های فراوانی صورت گرفته باشد اما نبایداین مسئله رافراموش کنیم که ماهواره نیزبه عنوان یک فناوری مهم حتما دارای نقاط قوتی هست که موجب جهانی شدن ان شده است.به همین خاطردراین قسمت ازمقاله به بررسی چند مورد از فوایدماهواره هادرجمع خانواده ها می پردازم :

الف - اگاه شدن ازپیشرفت های علمی اقصی نقاط دنیا

ب- باخبرشدن ازاوضاع جهان

ج- اشنایی بافرهنگ وسنن سایرملتها

د- سرگرم کننده بودن برنامه ها

و- استفاده ی آسان ودر دسترس بودن ماهواده

ه - قابلیت تاثیرگذاری بر طیف گسترده ای ازافراد

راهکارهای کنترل اسیب های استفاده ازماهواره وکم کردن تاثیران بر روابط بین اعضا:

الف - خود رامستثنی نکنیم

ب- سواد رسانه ای خود رابالا ببریم

ج - تفکرانتقادی را در خود پرورش دهیم.

د- برای اوقات فراغت خود برنامه داشته باشیم

و- با فرزندان خود درباره محتوا وآسیب های ماهواره صحبت کنیم

ه- ارتباط دوستانه واجتماعی خود راگسترش دهیم

ی- هدفمند تماشاکنیم۳

نتیجه اینکه:

گسترش پرشتاب فناوري بويژه فناوري الکترونيکي به ميزان زيادي کيفيت و روند طبيعي انسان را ازحالت عادي و طبيعي خارج کرده است و رفتارهاي جديدي را درعرصه فردي و اجتماعي بوجود آورده است. رفتارهاي جديد ، به عرصه خانواده نيز گسترش پيداکرده است. مهمترين مشخصه اين رفتار ، فردگرايي و کاهش احساس تعلق و پيوند عاطفي در گروه خانواده مي باشد. براي رهايي ازاين کيفيت ، گسترش فرهنگ استفاده از ابزارهاي رسانه اي به گونه¬اي که اين ابزارها درخدمت انسانها باشد ، نه شکل دهنده رفتار ، الزامي بنظر مي رسد ، که البته کار ساده اي نيست. هر اندازه رسانه ها ، نجابت بيشتري بخرج دهند و به سلامت پيام خود اهميت بدهند ، نمي توانند جاي ارتباط چهره به چهره را درمناسبات ارتباطي بگبرند. پس رويکرد خانواده ها بايد درجهت کاهش استفاده از ابزارهاي رسانه اي و استفاده مهاريافته از آنها در جهت اهداف قابل کنترل ، سامان يابد. طبيعي است دراين وضعيت ، فضاي خانواده براي گفت و گو و هم کلامي آماده مي شود.۴   

۱_ علی اکبر شعاری نژاد ،فرهنگ علوم رفتاری ، ص۳۴۵

۲ _ ویر ماکس، اقتصاد وجامعه ، عباس منوچهری ودیگران ، ص۳۱

۳_ حسینی سیدعلی ، وسایل همگانی وتوسعه ملی ، فصلنامه کرامت ۱۳۸۵

۴_ گزیده ای از مقاله شهلا صادقی ، طلبه پایه چهارم ، برنده شده در جشنواره علامه حلی ( ره )