اشاره:

در مكتب مترقى اهل بيت توجه ويژه اى به جوانان و نوجوانان شده است و هر كدام از امامان معصوم(ع) به نوعى به اين گروه اجتماعى پرداخته اند.

آنچه پيش رو داريد، نگاهى گذرا به جوانان از ديدگاه حضرت صادق(ع) است.

هدايت جوانها

بعد از اينكه پدر محمد بن عبداللّه بن حسن در دوران عباسيان به شهادت رسيد و او دست به قيام زد و مردم را به سوى حق دعوت نمود، حضرت امام صادق(ع) به عنوان راهنمايى به او فرمود: «يا ابن اخى عليك بالشّباب ودع عنك الشّيوخ؛(1) اى فرزند برادرم! جوانان را درياب و پيران را رها كن!»

امام صادق(ع) در روايات ديگر نيز اين مسئله را بيان نموده اند كه جوانها زودتر حرف حق را مى پذيرند و به سوى خير و نيكى مى شتابند و آمادگى بيشترى دارند. از جمله، از اسماعيل بن عبدالخالق چنين نقل شده است كه من شنيدم حضرت صادق(ع) از ابوجعفر اَحوَل مى پرسيد: به بصره رفتى؟ گفت: بلى، فرمود: «اقبال مردم را به امامت و ورود آنان را به اين مرام چگونه يافتى؟ گفت: به خدا سوگند كه شيعيان اندك اند و تلاشهايى كرده اند، امّا آن هم اندك است.

آن گاه (امام صادق(ع) به او) فرمود: «عليك بالاحداث فانّهم اسرع الى كلّ خيرٍ؛(2) بر تو باد به جوانان(و به دنبال آنها رفتن) كه آنان در (پذيرش) هر نيكى و خيرى با شتاب ترند.»

تجربه پيروزى انقلاب اسلامى و حضور جوانان در صحنه هاى مختلف، و جذب شدن آنان به اسلام و انقلاب و روحانيت و رهبرى انقلاب، و همين طور حضور تمام عيار جوانان در صحنه هاى مختلف جنگ تحميلى، دوران سازندگى و پيشرفتهاى علمى، مهر تأييدى است بر مضامين احاديثى كه مطرح گشت.

جوان و كسب دانش

فراگيرى دانش در جوانى همچون نقشى است بر سنگ كه تا پايان عمر، انسان را همراهى مى كند، از اينرو هر كس هرچه دارد، از جوانى دارد، به همين سبب است كه پيشوايان دينى سخت بر اين مسئله سفارش كرده اند كه در جوانى دنبال علم و دانش باشيد.

در كلام الهى نيز دوره جوانى، دوره منحصر به فردى است. آنجا كه در قرآن كريم مى فرمايد: «و لمّا بلغ أشدّة و استوى آتيناه حكماً و علماً؛(3) چون به حدّ رشد و كمال خويش رسيد، به او علم و حكمت عطا كرديم.»

امام صادق(ع) در تفسير آن فرموده اند: «اشدّه ثمانى عشرة سنةٌ و استوى التحى؛(4) اشدّ يعنى هجده سالگى و استوى يعنى ريش درآورد.»

امام صادق(ع) مى فرمايند: «لست احبّ ان ارى الشّابّ منكم الّا غادياً فى حالين امّا عالماً او متعلّماً فان لم يفعل فرّط و ان فرّط ضيّع فان ضيّع اثم و ان اثم سكن النّار والّذى بعث محمّداً بالحقِّ؛(5) دوست ندارم جوانان شما را جز در دو حالت ببينم: دانشمند يا دانشجو. اگر (جوانى) چنين نكند، كوتاهى كرده و اگر كوتاهى كرد، تباه ساخته و اگر تباه ساخت، گناه كرده است و اگر گناه كند، سوگند به آنكه محمد(ع) را به حق برانگيخت، دوزخ جايگاه او خواهد شد.»

به همين سبب است كه جوانان بايد از عمر خويش استفاده كافى ببرند تا بعداً پشيمان نگردند.

جوان و عبادت

بهترين دوران براى رشد معنوى و بالندگى روح انسان، دوران جوانى است. انبياى بزرگوار كه لياقت دريافت وحى و افتخار رسيدن به نبوت را پيدا كردند، بر اثر عبادتهاى دوران جوانيشان بود.پيامبر اكرم(ع) فرموده اند: «خداوند بزرگ به جوان عبادت پيشه، نزد فرشتگان افتخار مى كند، در حالى كه مى فرمايد: بنده ام را بنگريد! براى من خواسته هاى نفس خود را كنار نهاده است.»(6)

حضرت صادق(ع) نيز بر اين امر تأكيد نموده است، آنجا كه فرمود: «انّ أحبّ الخلائق الى اللّه تعالى شابٌّ حدث السّنّ فى صورةٍ حسنةٍ جعل شبابه و ماله فى طاعة اللّه تعالى ذاك الّذى يباهى اللّه تعالى به ملائكته فيقول عبدى حقّاً؛(7) به راستى كه دوست داشتنى ترين مردم نزد خداوند، جوان كم سال و خوش سيمايى است كه جوانى و زيبايى اش را در راه فرمانبرى از خداوند بزرگ قرار داده است. آنكه خداوند بزرگ به وى نزد فرشتگان افتخار مى كند و مى فرمايد اين بنده حقيقى من است.»

امام صادق(ع) كه بيش از ديگران به سخنان خويش عمل مى كرد، در جوانى اهل بيش ترين عبادت بود. ايشان مى فرمايند: «اجتهدت فى العبادة و انا شابٌّ فقال لى أبى يا بنىّ دون ما أراك تصنع فانّ اللّه عزّ وجلّ اذا أحبّ عبداً رضى عنه باليسير؛(8) در جوانى بسيار در عبادت مى كوشيدم. پدرم به من فرمود: فرزندم! از آنچه انجام مى دهى، كم كن، زيرا خداوند عزيز و جليل اگر بنده اى را دوست بدارد، با عبادت كم هم از او خشنود مى گردد.»

آثار عبادت در جوانى

عبادت در هر سنّ و سالى، آثار گرانسنگى دارد، امّا در جوانى آثار و بركات ويژه اى به همراه خواهد داشت.

از امام صادق(ع) روايت شده است كه فرمودند: پيامبر خدا، نماز صبح را با مردم خواند. سپس جوانى را در مسجد ديد كه از شدّت بى خوابى سر مى جنباند. رنگش زرد بود، جسمش لاغر و چشمانش در كاسه سر فرو رفته بود. پيامبر(ع) به وى فرمود: جوان! چگونه صبح كردى؟

گفت: اى پيامبر! با يقين صبح كردم.پيامبر(ع) از سخنش شگفت زده شد و فرمود: هر يقينى حقيقتى دارد. حقيقت يقين تو چيست؟ گفت: اى پيامبر! يقين من همان است كه مرا اندوهگين ساخته و شبها بيدار نگاهم داشته و روزها (با روزه دارى) تشنه ام كرده است. خود را از دنيا و آنچه در آن است، رها ساختم. گويا بر عرش پروردگارم مى نگرم كه براى رستاخيز برپا شده، و مردم براى حسابرسى از قبرها سر برآورده اند و من در ميان آنانم.

پيامبر خدا به يارانش فرمود: او بنده اى است كه خداوند دلش را به نور ايمان روشن ساخته است. سپس فرمود: آنچه دارى نگهدار!

جوان گفت: اى رسول خدا!برايم دعا كن كه همراه تو به شهادت نايل آيم!

پيامبر(ع) برايش دعا كرد. چيزى نگذشت كه در يكى از جنگهاى پيامبر شركت جست و پس از به شهادت رسيدن نه نفر، به شهادت رسيد و او دهمين نفر بود.»(9)

همراهى با پدر

از امورى كه حضرت صادق(ع) در مورد جوانان سفارش نموده اند، اين است كه آنها نبايد همراهى پدر را رها كنند. خصوصاً در اين دوران كه دوستان ناباب و دزدان فكر و ايمان فراوان اند كه بر ضرورت اين كار مى افزايد، چرا كه پدر دلسوز هميشه مواظب است كه خطر انحراف جوانش را تهديد نكند.

حضرت صادق(ع) فرموده اند: «دع ابنك يلعب سبع سنين و يؤدّب سبع سنين و الزمه نفسك سبع سنين؛(10) بگذار فرزندت هفت سال بازى كند (و آزاد باشد) و هفت سال تربيت شود و هفت سال او را با خود همراه بدار.»

جوان و خوش اخلاقى

اخلاق نيك براى همه لازم، مفيد و مثمر ثمر است، چنان كه امام صادق(ع) مى فرمايند: «حسن الخلق من الدّين و هو يزيد فى الرّزق؛(11) خوش خلقى بخشى از دين است و روزى را افزون مى كند.»

اما اين امر براى جوان زيباتر، مفيدتر و لازم تر است. ايشان در جاى ديگرى چنين مى فرمايند كه هرگاه ورقة بن نوفل بر خديجه دختر خويلد وارد مى شد، به وى چنين سفارش مى كرد: «اعلمى أنّ الشّاب الحسن الخلق مفتاحٌ للخير مفلاقٌ للشّر؛(12) بدان كه جوان خوش اخلاق، كليد خوبيها و قفل بديها است…».

جوان و ازدواج

از مهم ترين دغدغه هاى دوران جوانى، مسئله ازدواج است. هر جامعه كه امر ازدواج جوانها را به خوبى و سادگى حل نموده، كم تر دچار انحرافات است. و هر جامعه اى كه نسبت به اين امر بى تفاوت بوده، ضربه هاى سختى از ناحيه انحرافات جنسى جوانان خورده است، به همين سبب، پيامبراكرم(ع) و امام معصوم(ع) طرحها و راهكارهاى مفيدى براى اين مسئله انديشيده اند.

پيامبراكرم(ع) فرموده اند: «هر جوانى كه در سنّ كم ازدواج كند، شيطان فرياد بر مى آورد كه «واى بر من! واى بر من! دو سوّم دينش را از دستبرد من مصون نگه داشت.» پس بنده در يك سوّم باقى مانده، تقواى الهى پيشه سازد.»(13)

حضرت صادق(ع) نيز بر اين امر به عنوان يك راهكار مهم تأكيد دارند، آنجا كه مى فرمايند: «جوانى از انصار به نزد پيامبر(ع) آمد و از نيازمندى اش نزد ايشان شكوه كرد. پيامبر(ع) به وى فرمود:«ازدواج كن!»

جوان گفت: خجالت مى كشم بار ديگر نزد پيامبر(ع) باز گردم (و بگويم كه با دست خالى چگونه ازدواج كنم؟!) آن گاه مردى از انصار به وى رسيد و گفت: دخترى زيبا دارم. پس آن را به ازدواج آن جوان درآورد. از آن به بعد، خداوند در زندگى او گشايشى ايجاد كرد. جوان نزد پيامبر آمد و داستان را باز گفت. آنگاه پيامبر خدا(ع) فرمود: اى جوانان! بر شما باد به ازدواج.»(14)

اين دسته از احاديث، اين حقيقت را ثابت مى كند كه در ازدواج، داشتن تمكّن مالى شرط نيست، بلكه حتى ممكن است ازدواج سبب تمكّن مالى نيز شود.

زمينه گناه در جوانى

راز اينكه امامان ما اين همه بر امر ازدواج تأكيد داشته اند، اين است كه با توجه به اينكه شهوت جنسى در دوران جونى در اوج خود قرار دارد، زمينه گناهان ناشى از آن بيشتر است و با عدم ازدواج، احتمال آلودگى به گناهان بيشتر است.

امام صادق(ع) فرموده اند: «وقتى يوسف با همسر سابق عزيز(مصر) ازدواج كرد، او را باكره يافت. به وى گفت: چه چيزى تو را بر آن كار (زشت كه قبلاً نسبت به من كردى) واداشت؟

گفت: سه خصلت: جوانى، ثروت و اينكه همسر نداشتم.(يعنى پادشاه ناتوانى جنسى داشت)(15) اين حديث نشان مى دهد كه يكى از عوامل انحرافات جنسى، عدم ارضاء صحيح ميل جنسى در دوران جوانى است.

حضرت صادق(ع) در جاى ديگر فرموده اند: «روز قيامت، زنى زيبا آورده مى شود كه به خاطر زيبايى اش فريب خورده است. زن مى گويد: خدايا! مرا زيبا آفريدى و گرفتار شدم. مريم آورده مى شود و گفته مى شود تو زيباترى يا اين؟او را زيبا قرار داديم و فريفته نشد. و نيز مرد(جوان و) زيبايى آورده شود كه به خاطر زيبايى اش (در دوران جوانى) فريفته شده است و مى گويد:پروردگارا! مرا زيبا آفريدى و چنين گرفتار زنان شدم. در اين هنگام يوسف(ع) آورده مى شود و به وى گفته مى شود: تو زيباترى يا اين؟ او را زيبا قرار داديم و فريفته نشد.»

سفارش به جوانان

حضرت صادق(ع) براى اصلاح جوانان توصيه هاى مهم و كارسازى دارند كه به نمونه هايى اشاره مى شود:

الف. ايشان در حديثى مى فرمايند:«يا معشر الاحداث اتّقوا اللّه و لاتأتوا الرّؤساء دعوهم حتّى يصيروا أذناباً لاتتّخذوا و الرّجال و لائج من دون اللّه انا و اللّه خيرٌ لكم منهم ثمّ ضرب بيده الى صدره؛(16) اى گروه جوانان! تقوا پيشه كنيد و نزد رئيسان نرويد. رهايشان كنيد تا زمانى كه از رياست بيفتند. مردان (شخصيّتهاى برجسته) را به جاى خداوند دوست همراز مگيريد. به خدا سوگند! من برايتان بهتر از آنان هستم. آن گاه با دست بر سينه اش زد(يعنى به جاى ما به دنبال رهبران ستمكار نرويد).»

در اين حديث گرانسنگ حضرت به چند نكته اشاره نموده اند:

1ـ تقوا و پاكى را پيشه سازيد.

2ـ به دنبال رؤسا و مقام داران نباشيد.

3ـ شخصيت زده نشويد.

4ـ ما را در زندگى رها نكنيد كه از هر نظر مصالح شما را تأمين مى كنيم.

ب. آن حضرت در جاى ديگر، سخنان لقمان به فرزند جوانش را به عنوان سفارش به جوانان نقل نموده است. آنجا كه مى فرمايد: «يا بنىّ ايّاك و الضّجر و سوء الخلق و قلّة الصّبر فلايستقيم على هذه الخصال صاحب و الزم نفسك التّؤدة فى امورك و صبّر على مؤونات الاخوان نفسك و حسّن مع جميع النّاس خلقك؛(17) فرزندم! بپرهيز از گرفتگى و بد خُلقى و ناشكيبايى، چرا كه با اين خصلتها، دوستى استوار نمى ماند. آرامش و وقار را در كارهايت حفظ كن و خود را بر هزينه كردن براى برادران وادار و با تمام مردم اخلاقت را نيكو ساز.»

پى نوشت ها:

1. كافى، محمد بن يعقوب كلينى، بيروت، دارصعب و دارالتعارف، 1401 ق، ج 1، ص 362، ح 17.

2. همان، ج 8، ص 93، ح 66.

3. سوره يوسف، آيه 22.

4. معانى الاخبار، ابن بابويه قمى، قم، مؤسسة النشر الاسلامى، 1361 ش، چاپ اوّل، ص 226.

5. امالى، طوسى، قم، دارالثقافة للنشر،1414 ق، ص 303، ح 604.

6. ر.ك: كنزالعمّال، متقى هندى، بيروت، مؤسسة الرسالة، ج 15، ص 776، ح 43057.

7. اعلام الدين، حسن ديلمى، قم مؤسسه آل البيت، ص 120.

8. اصول كافى، ج 2، ص 87، ح 5.

9. ر.ك: كافى، ج 2، ص 53؛ ترجمه اين حكمت نامه جوان، ص 400 و 401.

10. من لايحضره الفقيه، صدوق، قم، مؤسسة النشر الاسلامى، ج 3، ص 492، ح 4743.

11. تحف العقول، على بن شعبه، قم، مؤسسة النشر الاسلامى، 1404 ق، ص 373.

12. الامالى، شيخ طوسى، ص 302، ح 598.

13. ر.ك: بحارالانوار، ج 103، ص 221، ح 34.

14. ر.ك:كافى، ج 5، ص 330، ح 3.

15. ر.ك: بحارالانوار، ج 12، ص 296، ح 79.

16. بحارالانوار،ج 24، ص 246، ح 5؛ تفسير العياشى، ج 2، ص 83، ح 32.

17. من لايحضره الفقيه، ج 4، ص 373، ح 5762.