آنگاه به زحمات فوق العاده مادر اشاره كرده، مى‏ گويد: «مادرش او را با ناتوانى روى ناتوانى حمل كرد» و به هنگام باردارى هر روز رنج و ناراحتى تازه‏اى را متحمّل مى ‏شد. (حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْناً عَلى‏ وَهْنٍ). مادران در دوران باردارى گرفتار و هن و سستى مى‏شوند، چرا كه شيره جان و مغز استخوانشان را به پرورش جنين خود اختصاص مى ‏دهند، و از تمام مواد حياتى وجود خود بهترينش را تقديم او مى ‏دارند. حتى اين مطلب در دوران رضاع و شير دادن نيز ادامه مى ‏يابد، چرا كه «شير، شيره جان مادر است». لذا به دنبال آن مى ‏افزايد: «و دوران شير خوارگى او در دو سال پايان مى‏ يابد» (وَ فِصالُهُ فِي عامَيْنِ). همان گونه كه در جاى ديگر قرآن نيز اشاره شده است: «مادران فرزندانشان را دو سال تمام شير مى‏دهند» (بقره/ ۲۳۳)

البته منظور دوران كامل شير خوارگى است هر چند ممكن است گاهى كمتر از آن انجام شود. سپس مى‏ گويد: توصيه كردم كه: «براى من و براى پدر و مادرت شكر به جا آور» (أَنِ اشْكُرْ لِي وَ لِوالِدَيْكَ). شكر مرا به جا آور كه خالق و منعم اصلى تو هستم و چنين پدر و مادر مهربانى به تو داده‏ام و هم شكر پدر و مادرت را كه واسطه اين فيض و عهده‏ دار انتقال نعمتهاى من به تو مى ‏باشند. و در پايان آيه با لحنى كه خالى از تهديد و عتاب نيست مى‏ فرمايد: «بازگشت (همه شما) به سوى من است» (إِلَيَّ الْمَصِيرُ). 

آرى! اگر در اينجا كوتاهى كنيد در آنجا تمام اين حقوق و زحمات و خدمات مورد بررسى قرار مى‏ گيرد و مو به مو حساب مى ‏شود.

(آيه ۱۵ )- وَإِن جَاهَدَاكَ عَلى أَن تُشْرِكَ بِي مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلَا تُطِعْهُمَا وَصَاحِبْهُمَا فِي الدُّنْيَا مَعْرُوفًا وَاتَّبِعْ سَبِيلَ مَنْ أَنَابَ إِلَيَّ ثُمَّ إِلَيَّ مَرْجِعُكُمْ فَأُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ؛ و اگر تو را وادارند تا در باره چيزى كه تو را بدان دانشى نيست به من شرك ورزى از آنان فرمان مبر ولى در دنيا به خوبى با آنان معاشرت كن و راه كسى را پيروى كن كه توبه ‏كنان به سوى من بازمى ‏گردد و سرانجام بازگشت‏ شما به سوى من است و از حقيقت آنچه انجام مى ‏داديد شما را با خبر خواهم كرد.

و از آنجا كه توصيه به نيكى در مورد پدر و مادر، ممكن است اين توهّم را براى بعضى ايجاد كند كه حتى در مسأله عقائد و كفر و ايمان، بايد با آنها مماشات كرد، در اين آيه مى ‏افزايد: «و هرگاه آن دو، تلاش كنند كه تو چيزى را همتاى من قرار دهى كه از آن (حد اقل) آگاهى ندارى (بلكه مى‏ دانى باطل است) از ايشان اطاعت مكن» (وَ إِنْ جاهَداكَ عَلى‏ أَنْ تُشْرِكَ بِي ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما).

هرگز نبايد رابطه انسان با پدر و مادرش، مقدم بر رابطه او با خدا باشد، و هرگز نبايد عواطف خويشاوندى حاكم بر اعتقاد مكتبى او گردد. باز از آنجا كه ممكن است، اين فرمان، اين توهّم را به وجود آورد كه در برابر پدر و مادر مشرك، بايد شدت عمل و بى ‏حرمتى به خرج داد، بلافاصله اضافه مى‏ كند كه عدم اطاعت آنها در مسأله كفر و شرك، دليل بر قطع رابطه مطلق با آنها نيست بلكه در عين حال «با آن دو، در دنيا به طرز شايسته‏اى رفتار كن» (وَ صاحِبْهُما فِي الدُّنْيا مَعْرُوفاً).

از نظر دنيا و زندگى مادى با آنها مهر و محبت و ملاطفت كن، و از نظر اعتقاد و برنامه ‏هاى مذهبى، تسليم افكار و پيشنهادهاى آنها مباش، اين درست نقطه اصلى اعتدال است كه حقوق خدا و پدر و مادر، در آن جمع است. لذا بعدا مى‏ افزايد: «و از راه كسانى پيروى كن كه توبه‏ كنان به سوى من آمده‏ اند» راه پيامبر و مؤمنان راستين (وَ اتَّبِعْ سَبِيلَ مَنْ أَنابَ إِلَيَّ). «سپس بازگشت همه شما به سوى من است و من شما را از آنچه (در دنيا) عمل مى‏ كرديد آگاه مى ‏كنم» و بر طبق آن پاداش و كيفر مى‏ دهم (ثُمَّ إِلَيَّ مَرْجِعُكُمْ فَأُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ).۲

راوی گوید : خدمت امام صادق ( علیه السلام ) بودیم و ایشان درباره نیکی به پدر و مادر مطالبی می‌فرمود و امام فرمود خداوند در این آیه امر به صله آن‌ها ( پدر و مادر ) می‌کند ، اگر چه فرزند را به شرک وادارند ، و این جز عظمت حق آن‌ها را نیفزاید زیرا وقتی در حال وادار کردن به شرک رعایت حق آن‌ها لازم باشد ، در حال ایمان و هدایت کردن آن‌ها فرزند را لازمتر است .

 در ادامه مرحوم مجلسی می‌گوید : مردی به امام صادق علیه السلام عرض کرد : پدر و مادرم مخالف مذهب شیعه می‌باشند ، حضرت فرمود با آن‌ها خوشرفتاری کن ،چنانکه با مسلمانهای دوست ما خوشرفتاری میکنی ( زیرا همچنان که مؤمن حق ایمان دارد ، پدر مادرت هم حق ولادت دارند .) ۳

۱- سوره لقمان آیه ۱۴ .

۲- دیده شده در برگزيده تفسير نمونه، ج‏۳، ص: ۵۶۷

۳- دیده شده در اصول کافی ، ج ۳ ، (ایمان و کفر ) ص ۲۳۷ .

صفحات: 1· 2