تعبیرات کلی قرآن درباره رستاخیز

اشاره قرآن مجيد در صدها آيه كه از مسأله معاد بحث مى‏كند تعبيرات كاملاً متنوعى دارد كه هر يك از آنها اشاره به يكى از ابعاد مفهوم معاد است و در مجموع بيانگر عمق اين مسأله و اهداف زندگى پس از مرگ است. از آن جا كه مطالعه تعبيرات متنوع قرآن درباره معاد افق‏هاى تازه‏اى در برابر ديدگان ما در اين مسأله مهم عقيدتى مى‏گشايد، به شرح آن مى‏پردازيم. عمده‏ترين و مهم‏ترين تعبيرات قرآنى از اين مسأله هشت تعبیر  است که پیش از این به دو تعبیر آن پرداختیم و اکنون سه تعبیر دیگر را بیان میکنیم :

۳- بعث

برانگيختن تعبير ديگرى كه در آيات قرآن از قيامت به چشم مى‏خورد بعث است، چنان كه در آيات مورد بحث كه به دنبال آيه گذشته در سوره حج آمده است، مى‏فرمايد: اين به خاطر آن است كه بدانيد قيامت خواهد آمد، و شكى در آن نيست و خداوند تمام كسانى را كه در قبرها آرميده‏اند بر مى‏انگيزد. و ان الساعة آتيه لا ريب فيها و ان اللَّه يبعث من فى القبور. اين تعبير به قدرى در قرآن گسترده است كه يكى از نام‏هاى قيامت يوم البعث روز برانگيخته شدن، روم، ۵۶. يا يوم يبعثون مى‏باشد، اين تعبير در شش آيه از قرآن آمده است. (۱)

حتى در سؤالاتى كه مشركان از پيامبراكرم مى‏كردند همين تعبير به طور مكرر به چشم مى‏خورد مانند: ءاذا متنا و كنا تراباً و عظاماً ءانا لمبعوثون: آيا هنگامى كه ما مرديم و خاك و استخوان شديم برانگيخته مى‏شويم. صافات، ۱۶. (۲)

بعث در لغت، مفهوم وسيعى دارد، بعضى آن را به معنى فرستادن و بعضى رسانيدن و بعضى به معنى پراكندن تفسير كرده‏اند ولى به طور كه از موارد مختلف استعمال آن به دست مى‏آيد مفهوم آن همان چيزى است كه در فارسى از آن به عنوان برانگيختن تعبير مى‏كنيم، منتها در هر موردى به تناسب آن مورد مفهوم خاصى دارد، مانند برانگيختن پيامبر براى تبليغ، برانگيختن لشگر براى جهاد، يا انسان خواب براى اداء وظائف، يا مردگان براى حساب يا حيوان براى حركت. (۳)

انتخاب اين تعبير براى قيامت به خاطر آغاز حركت است كه خداوند مردگان را از قبر بر مى‏انگيزد، سپس آنها را به سوى محاكم و دادگاه‏هاى قيامت براى حساب مى‏فرستد، و از آن جا نيز به سوى بهشت يا دوزخ فرستاده مى‏شوند، هر يك از اين مراحل يكى از مصداق‏هاى بعث است. تعبير ديگرى در آيات قرآن نيز به چشم مى‏خورد كه با واژه بعث قريب الافق است، و آن ماده بعثرة بر وزن منقبه مى‏باشد. اين تعبير تنها در دو آيه از قرآن ديده مى‏شود و اذا القبور بعثرت: هنگامى كه قبرها زيرورو شود و مردگان براى حساب برانگيخته شوند (انفطار، ۴)

و در جاى ديگر مى‏فرمايد: افلا يعلم اذا بعثر ما فى القبور آيا انسان نمى‏داند هنگامى كه آن چه در قبرها است زيرورو برانگيخته مى‏شود. عاديات، ۹.

واژه بعثره را گرچه ارباب لغت به معنى زيرورو كردن و پراكندن تفسير كرده‏اند، ولى به گفته راغب در مفردات بعيد نيست كه اين واژه مركب از دو كلمه بعث و اثيرت بوده باشد كه اولى به معنى برانگيختن و دومى به معنى پراكندن است، و لذا هر دو معنى را در مفهوم خود جمع كرده است. بيضاوى همين مطلب را به تعبير ديگرى نقل مى‏كند كه اين واژه مركب از بعث و رأى در اثارة است. (۴)

۴ - حشر

تعبير ديگرى كه آن هم در آيات فراوانى از قرآن مجيد درباره قيامت آمده است تعبير حشر است، چنان كه در آيه مورد بحث مى‏فرمايد: پروردگار تو همه آنها را محشور مى‏كند، كه او حكيم و دانا است و ان ربك هو يحشرهم انه حكيم عليم. حكمت او ايجاب مى‏كند كه با مرگ انسان همه چيز پايان نگيرد، وگرنه زندگى دنيا و خواب و خور و پوشيدن و نوشيدن بى‏ارزش‏تر از آن است كه هدف آفرينش اين انسان والا، و اين جهان پهناور باشد علم او نيز سبب مى‏شود كه در امر معاد و حشر و نشر و حساب و كتاب بندگان جمع كردن ذرات پراكنده وجود آنها و همچنين اعمال و اقوال آنان مشكلى پيش نيايد، چرا كه او همه چيز را مى‏داند و از همه چيز باخبر است.

تعبير حشر حدود سى بار در آيات قرآن مجيد و در سوره‏هاى مختلف در مورد قيامت به كار رفته است، و اين گستردگى دليل بر اهميت آن از ديدگاه قرآن مى‏باشد واژه حشر در لغت بنا به نقل مقائيس به معنى جمع كردن توأم با راندن است، و گاه به هر گونه جمع نيز گفته مى‏شود، و به گفته مفردات به معنى بيرون بردن جمعى از قرارگاهشان به سوى ميدان جنگ و مانند آن است و لذا در روايت آمده است النساء لا يحشرن يعنى زنان به سوى ميدان جنگ برده نمى‏شوند.

و در التحقيق آمده كه ريشه اصلى آن فرا گير سه معنى است بعث، سوق و جمع برانگيختن، حركت دادن و جمع كردن. حشرات الارض به معنى جنبنده‏هاى كوچك است كه به خاطر كثرت و حركت و رانده شدن به اين نام ناميده شده‏اند.

استفاده از اين تعبير براى معاد و روز قيامت به خاطر آن است كه همه انسان‏ها كه در طول تاريخ بشر بر صفحه زمين ظاهر شده‏اند در آن روز يك جا جمع مى‏شوند و به سوى دادگاه عدل الهى براى حساب و كتاب و سپس به سوى بهشت و دوزخ رانده مى‏شوند. اضافه بر اين، در آن روز ذرات وجود هر انسانى كه در مناطق مختلف كره زمين و حتى گاهى در درياها و فضا پراكنده شده، به فرمان الهى در كنار هم جمع مى‏شوند و روح به آنها باز مى‏گردد نه تنها خود آنها كه اعمالشان نيز گردآورى مى‏شود بنابراين روز قيامت روز جمع و حشر در ابعاد مختلف است.

بلكه از پاره‏اى از روايات اسلامى استفاده مى‏شود كه در قيامت نه تنها اهل زمين كه اهل آسمان‏ها نيز با آن‏ها اجتماع مى‏كنند و به همين دليل در تفسير يوم التلاق روز تلاقى كه يكى از نام‏هاى قيامت است و در سوره غافر آيه ۱۵ به آن اشاره شده از امام صادق چنين مى‏خوانيم كه فرمود: يوم يلتقى اهل السماء و اهل الارض: روزى كه اهل آسمان‏ها با اهل زمين ملاقات مى‏كنند! (۵)

۵ - نشر

نشر يا نشور تعبير ديگرى است كه قرآن مجيد در آيات متعددى براى روز رستاخيز برگزيده است كه در واقع يكى ديگر از ابعاد حيات انسان را بعد از مرگ نشان مى‏دهد، چنان كه در آيه پنجم مورد بحث مى‏خوانيم: خداوند همان كسى است كه بادها را فرستاد تا ابرهايى را به حركت درآورد سپس ما اين ابرها را به سوى سرزمين مرده‏اى مى‏رانيم، پس با آن زمين را بعد از مردن زنده مى‏كنيم،نشر انسان‏ها در قيامت همين گونه است.

اللَّه الذى ارسل الرياح فسقناه الى بلد ميت فاحيينا به الارض بعد موتها كذلك النشور. نشر و نشور به گفته راغب در مفردات در اصل به معنى گستردن و پهن كردن است، چنان كه درباره پارچه، صفحه كاغذ، ابر، نعمت‏ها، و احاديث اين تعبير به كار مى‏رود. و به گفته مقائيس اللغة در اصل به گشودن همراه با تشعب است. و به همين جهت به بوى خوش كه در فضا پراكنده مى‏شود نشر گفته مى‏شود. به كار رفتن اين تعبير در مورد معاد يا به خاطر انتشار انسان‏ها در نقاط مختلف محشر است، چنان كه در آيه بالا به آن اشاره شد و يا به خاطر انتشار نامه‏هاى اعمال است، چنان كه در سوره تكوير آيه ۱۰ مى‏خوانيم و اذا الصحف نشرت: زمانى كه صحيفه‏هاى اعمال منتشر شود. جالب اين كه در بعضى از روايات آمده است كه در قيامت خداوند باران مخصوصى از زير عرش فرو مى‏فرستد كه وقتى به زمين فرو مى‏رود اجساد مردگان جان مى‏گيرند! و همچون گياهان مى‏رويند! سپس ارواح در آنها دميده مى‏شود، بعد زمين مى‏شكافد و آنها از درون خاك بيرون مى‏آيند گويى زمين رحم براى آنها است. (۶)

در حديث ديگرى مى‏خوانيم كه شخصى از رسول خدا پرسيد: چگونه خداوند مردگان را زنده مى‏كند؟ فرمود: آيا هرگز از سرزمين خشك بى‏آب و علفى عبور كرده‏اى، سپس مرتبه ديگر از آن مى‏گذرى در حالى كه سبز است؟! سؤال كننده مى‏گويد: آرى، فرمود: همين گونه خداوند مردگان را زنده مى‏كند يا فرمود: نشور همين گونه است. (۱۰)

۱.اعراف، ۱۴ - حجر، ۱۶ - مؤمنون، ۱۰۰ - شعراء، ۸۶- صافات، ۱۴۴و ص ۷۹.

۲. اين معنى در آيات اسراء - ۴۹ و ۹۸، مؤمنون، ۸۲ - واقعه، ۴۷، انعام - ۲۹و مؤمنون ۳۷ آمده است.

۳.  دیده شده در کتاب پیام قرآن ، آیت‌الله مکارم شیرازی ، ج ۵ ، ص ۳۹ ، به نقل از فردات راغب، مقاييس اللغه و التحقيق فى كلمات القرآن الكريم.

۴. همان ، به نقل از  تفسير بيضاوى، ذيل آيه ۴ سوره انفطار.

۵. همان ، به نقل از بحارالانوار، ج ۷، ص ۵۹.حديث ۵.

۶. همان به نقل از تفسير روح البيان، ج ۷، ص ۲۳۲ با تلخيص.

۱۰. همان مدرك.

                                                                                                       ادامه دارد ….