« دعا» اظهار احتیاج و نیاز نزد خداوند بی نیاز است. دعا بیان تهیدستی، فقر و نداری به محضر غنی مطلق و مالک جهان هستی است. دعا برای هر انسان نیازمند و غنی، موجب آرامش قلب و روح او می شود. دعا، نه تنها برای انسان آرامش بخش است، بلکه او را از قدرت غیر خدا نیز بی نیاز می کند.
عالی ترین گونه زمانی است که دعا خود هدف، عمل و مقصد باشد. آن ها که می خواهند در یک جمله از فقر، ضعف و عجز خویش و از توجه، لطف و قرب او حرف بزنند، دعا می کنند.
دعا و تقرب به خدا آثاری از جمله : 1. رهایی از مشکلات 2. تحصیل نعمت های الهی 3. دفع بلا و خیلی موارد دیگر در زندگی دنیوی انسان دارد که هر مسلمانی با اندکی خضوع و خلوص می توانند این موارد را برای خود جذب و جلب کند.
نگاهی به دعای ابو حمزه ثمالی، یکی از زیباترین و پر محتوا ترین این ادعیه، در ارائه بخش عظیمی از معارف اخلاقی غیر قابل انکار است. علاوه بر اینکه از عباراتی زیبا و جذاب استفاده شده و مضامین عرفانی بلندی در آن وجود دارد، و عرصه تعلیم اخلاق علمی برای مسلمانان جایگاه رفیعی دارد به گونه ای که شاید بتوان ادعا کرد این دعا در حقیقت، کتاب معرفت و خداشناسی است.
اخلاق به دو عرصه اساسی فضایل و رذایل تقسیم شده است؛ در بخش فضایل، ویژگی های مطلوبی مورد عنایت قرار می گیرد و به دیگران توصیه می شوند و رد بخش رذایل، خصوصیات ناپسندی مورد توجه قرار گرفته و دیگران به دوری از آن ترغیب می شوند. از این رو، معارف اخلاقی بر شمرده شده در دعای ابوحمزه ثمالی در دو بخش فضایل و رذایل تقسیم شده است.

فضایل اخلاقی دعا ابو حمزه ثمالی
1. صبر و بردباری
« الحمدُ لله الّذی یَحلَمُ عَنّی حَتّی کَأنّی لا ذنبَ لِی فَرَبّی أحمَدُ شَیءٍ عِندی و أحقُّ بِحَمدی؛ سپاس خدای را که بر من بردباری می کند تا آن جا که می گویی مرا گناهی نیست! پروردگارم ستوده ترین موجود نزد من بوده و به ستایش من سزاوار تر است؛
امام در اینجا خداوند را به صبر و رحمت بر گناهان و نافرمانی خود مورد خطاب قرار داده و می گوید: ای خدا من! تو با آن که می دانستی که زندگی ام سرشار از نافرمانی تو است، امام چنان با من برخورد نموده ای که انگار من هیچ گناهی را مرتکب نشده ام.
نکته اخلاقی که در این فراز از دعا قابل توجه است اینکه مراد از این دعا و نمونه هایی از این قبیلبه این معنا نیست که امام معصوم(علیهم السلام) گناهکار است و با این عبارت در صدد توبه از کردار ناپسند خود است بلکه نوعی شیوه ی تربیتی از سوی آن حضرت برای نوع انسان هاست. و نوعی تعلیم سخن گفتن با خدا است زیرا با وجود عصمت برای اهل بیت آنان از هر گونه پلیدی مبرا هستند و این گونه خطاب نمایانگر صبوری در برخورد با خطاکاران و ارائه الگوی برتر آن در تعامل خداوند با بندگان است.
نتیجه اینکه انسان ها در برابر شداید زیباترین نوع صبر را باید داشته باشد و آن تحمل رنج و زحمت همراه با برخورد کریمانه نسبت به اشخاص و از جمله افراد خانواده است که باعث آرامش روحی می شود.
2. احترام به پدر و مادر:
« اللَّهُم ٱغفرلِی وَ لِوالِدَیَّ وَ ٱرحَمهُما کما رَبَّیانی صغیراً اجزِهِما بِالاحسانِ وَ بالسَّیئاتِ غُفراناً؛ پرواردگارا، مرا و پدر و مادرم را بیامرز و آن ها را رحمت کن؛ همچنان که مرا از کودکیم تربیت کرده، بزرگم نموده در مقابل نیکی های آن ها به آنان احساس کن و با غفرانت با بدی های آن ها مقابله کن.
نکته ی اخلاقی که در این فراز است اینکه: احترام به پدر و مادر و گرامی داشتن ایشان، منحصر در دنیا و در زمان حیات ایشان نیست؛ بلکه بعد از وفات آن ها نیز می شود با دعا و خیرات به ایشان نیکی کرد.

3. شرم و حیا
انا یا ربِّ الّذی لَم استَحِیکَ فِی الخلاءِ وَ لَم أراقِبکَ فی المَلَإ أنا صاحبُ الدَّوا هِی العُظمی أنا الّذی عَلَی سَیِّدِهِ ٱجتَرَی انا الّذی عَصَیتُ جَبّارَ السَّماءِ انا الّذی اعطیتُ عَلَی معاصِیَ الجَلیلِ الرُّشا أنا الّذی حینَ بُشِّرتُ بها خَرَجتُ إلیها أسعَی؛ ای خدا! من همان کسی هستم که در خلوت خود از تو شرم و حیا نکردم و آشکارا نیز مراقب بندگی تو نبودم . من صاحب مصیبت ها در حوادث بزرگم. من آن بنده ای هستم که بر آقای خود جسارت و گستاخی نمود. من آن بنده ای هستم که خدای جبار آسمان ها را نافرمانی کردم، من آن کسی هستم که وقتی مژده ی پیشامد گناهی را به او دادند، با عجله به سوی آن رفتم.
نکته ی اخلاقی این فراز این است که به همان نسبت که بیان و اظهار گناه نزد انسان ها بسیار قبیح است و شرم و نسبت به آگاهی دیگران از این اعمال، پسندیده است اظهار گناه در پیشگاه الهی و شرم نکردن در توبه و انابه بسیار پسندیده و نیکو است.

4. رفع حاجت نیازمندان
أمرَتَنا أن لا نَرُدُّ سائلاً عَن أبوابِنا و قَد جئتُکَ سائلاً فَلا تَرُدَّنی إلا بِقَضَاء حَاجَتی؛ در کتاب خود به ما امر نمودی که خواهنده ای بر در خانه رحمت تو آمده ام؛ در حالی که خواهنده ام. پس مرا بر مگردان با برآوردن حاجتم.»
امام عرفان حضرت اماتم سجاد(ع) در این قسمت از دعا اشاره ای به قول خداوند متعال در قرآن به پیامبر داده اند که فرمودند« وَ امّا الَّائل فلا تَنهَر؛ ای پیامبر درخواست کننده ای را از خود دور مکن.»
در این جا باید گفت که اظهار نیاز به درگاه افرادی غیر از خداوند، تبعات و مشکلات بسیاری را برای درخواست کننده به همراه داشته و با عنایت به این که خداوند عین بی نیازیبوده دیگران، عین فقر و نیاز هستند.

رذایل اخلاقی دعای ابوحمزه ثمالی
1. عبادت بدون نشاط 2. محبت دنیا در قلب 3. ریاکار و فقدان اخلاص 4. خصلت های ناپسند از جمله بخل و غفلت

… برگرفته از کتاب راهیان نور ویزه ماه رمضان