تعبيرات كلى قرآن درباره رستاخيز

اشاره قرآن مجيد در صدها آيه كه از مسأله معاد بحث مى‏كند تعبيرات كاملاً متنوعى دارد كه هر يك از آنها اشاره به يكى از ابعاد مفهوم معاد است و در مجموع بيانگر عمق اين مسأله و اهداف زندگى پس از مرگ است. از آن جا كه مطالعه تعبيرات متنوع قرآن درباره معاد افق‏هاى تازه‏اى در برابر ديدگان ما در اين مسأله مهم عقيدتى مى‏گشايد، به شرح آن مى‏پردازيم. عمده‏ترين و مهم‏ترين تعبيرات قرآنى از اين مسأله هشت تعبير زير است:

۱ - قيام الساعة رستاخيز

۲ - احياء موتى، زنده كردن مردگان

۳ - بعث، برانگيختن

۴- حشر، جمع كردن

۵- نشر، گستردن

۶- معاد، بازگشت به سوى خدا

۷ - لقاء رب، ديدار پروردگار

۸- رجوع، بازگشت به سوى او.

با اين اشاره به قرآن باز مى‏گرديم، و به نمونه‏ هايى از تعبيرات فوق گوش جان مى‏سپاريم.

۱ - و يوم تقوم الساعة يبلس المجرمون. روم، ۱۲

۲ - ذلك بان اللَّه هوالحق و انه يحيى الموتى و انه على كل شى‏ء قدير. حج، ۶

۳- و ان الساعة آتيه لا ريب فيها و ان اللَّه يبعث من فى القبور. حج، ۷

۴ - و ان ربك هو يحشرهم انه حكيم عليم.حجر، ۲۵

۵- واللَّه الذى ارسل الرياح فتثير سحاباً فسقناه الى بلد ميت فاحيينا به الارض بعد موتها كذلك النشور. فاطر، ۹

۶- كما بداكم تعودون.اعراف، ۲۹

۷ - قد خسرالذين كذبوا بلقاء اللَّه و ما كانوا مهتدين. يونس، ۴۵

۸ - كل نفس ذائقة الموت ثم الينا ترجعون. عنكبوت، ۵۷

ترجمه ۱ - آن روز كه قيامت بر پا مى‏شود مجرمان در نوميدى و غم و اندوه فرو مى‏روند. ۲ - اين به خاطر آن است كه بدانيد خداوند حق است و مردگان را زنده مى‏كند و بر هر چيز توانا است. ۳- و اين كه رستاخيز شكى در آن نيست و خداوند تمام كسانى را كه در قبر آرميده‏اند زنده مى‏كند. ۴ - پروردگار تو قطعاً همه را در قيامت جمع و محشور مى‏كند چرا كه حكيم و دانا است. ۵ - خداوند آن كسى است كه بادها را فرستاد تا ابرهايى را به حركت در آورد، ما اين ابرها را به سوى سرزمين مرده‏اى مى‏رانيم و به وسيله آن زمينى را بعد از مردنش زنده مى‏كنيم رستاخيز نيز همين گونه است. ۶ - و بدانيد همان گونه كه در آغاز شما را آفريد بار ديگر در رستاخيز باز مى‏گرديد. ۷ - آنها كه لقاى خداوند و رستاخيز را انكار كردند زيان كردند و هدايت نيافتند. ۸ - هر انسانى مرگ را مى‏چشد، سپس به سوى ما باز مى‏گردد.

تفسير و جمع‏بندى

۱ - قيامت

معروف‏ترين تعبير رستاخيز قيامت است كه از ماده قيام گرفته شده، قرآن مجيد در ۷۰ مورد از آن روز بزرگ به عنوان يوم القيامة تعبير كرده و در بعضى مانند نخستين آيه مورد بحث تعبير به روزى كه ساعت قيام مى‏كند آمده است مى‏فرمايد: آن روز كه ساعت بر پا مى‏شود مجرمان نوميد مى‏گردند و يوم تقوم الساعة يبلس المجرمون ، (۱)

گنهكاران حق دارند كه در آن روز مأيوس و غمگين و ساكت و خاموش گردند، چون نتايج اعمال خود را مى‏بينند، در حالى كه راهى براى جبران و تدارك مافات در برابر آنان وجود ندارد. فخر رازى در تفسير خود مى‏گويد: يأس دو گونه است:

گاهى موجب راحتى انسان است، و آن در جايى است كه نسبت به امورى باشد كه انسان در انتظار آن به سر مى‏برد در حالى كه از ضروريات زندگى او نيست. در اين گونه موارد يأس مايه آرامش است.

ولى گاه در برابر امورى است كه انسان شديداً به آن نيازمند است، بديهى است يأس در اين گونه امور مايه حيرت و سرگردانى و غم و اندوه جانكاه مى‏گردد واژه ابلاس در مورد دوم به كار مى‏رود در حالى كه واژه يأس چنين نيست.

و گاه مى‏فرمايد: يوم يقوم الحساب آن روز كه حساب برپا مى‏شود. ابراهيم،۴۱.

گاه مى‏فرمايد: يوم يقوم الناس لرب العالمين: آن روز كه مردم در برابر رب العالمين قيام مى‏كنند. مطففين، ۶.

و گاه مى‏گويد: يوم يقوم الروح و الملائكة: آن روز كه فرشته بزرگ خدا روح و فرشتگان ديگر قيام مى‏كنند. نبأ، ۳۸.

و گاه مى‏فرمايد: يوم يقوم الاشهاد: در آن روز كه گواهان قيام مى‏كنند. غافر، ۵۱. آرى آن روز روز قيام و به پا خاستن است: روز قيام ساعت، قيام حساب، قيام مردم، قيام فرشتگان، قيام گواهان روز قيام و قيام هر چيز. جالب اين كه در ميان اين تعبيرات تعبير قيام الساعة مفهوم خاصى دارد، زيرا ساعت همان گونه كه گفتيم به معنى جزئى از زمان است، آيا زمان هم به پا مى‏خيزد؟

بعضى معتقدند كه اين تعبير دليل بر اين است كه روز قيامت خود گويى موجود زنده‏اى است كه قيام و برپايى براى او تصور مى‏شود. دقت كنيد.

2 - احياء موتى

زنده كردن مردگان عنوان ديگرى است كه در آيات مربوط به معاد به طور وسيع و گسترده به چشم مى‏خورد، و چنان كه به خواست خدا در بخش دلائل معاد خواهد آمد بسيارى از اين دلائل روى همين عنوان تكيه مى‏كند، و از طرق گوناگون امكان زنده شدن مردگان را بعد از مرگ نشان مى‏دهد.

از جمله در آيه مورد بحث بعد از آن كه قران مجيد سه مسأله مهم را يادآور مى‏كند مسأله آفرينش انسان از خاك، و تطورات و دگرگونى‏هاى دوران جنين، و زنده شدن زمين بعد از نزول باران‏هاى حياتبخش مى‏فرمايد: اين به خاطر آن است كه بدانيد خداوند حق است، و مردگان را زنده مى‏كند و بر همه چيز قادر است. ذلك بان اللَّه هوالحق و انه يحيى الموتى و انه على كل شى‏ء قدير.

«حق» به معنى واقعيت و ثبوت است، و تعبير فوق به گفته الميزان نشان مى‏دهد كه خداوند عين واقعيت است، نه اين كه وجودى است داراى واقعيت، او عين ثبوت و عين حقيقت است، بلكه حقانيت و ثبوت هر چيز در عالم از بركت وجود او است.( ۲)

نقطه مقابل حق باطل است كه واقعيت و ثبوتى ندارد بلكه خيال و پندار و سرابى بيش نيست. جالب اين كه در اين آيه پديده‏هاى سه گانه فوق پيدايش آدم از خاك، تطورات جنين و زنده شدن زمين‏هاى مرده هم به عنوان دليل بر مبداً يعنى اصل وجود خدا ذكر شده و هم دليل بر معاد و هم صفات خدا مانند قدرت و در حقيقت اين تغييرات گسترده كه در همه چيز جهان حكمفرما است دليل بر وجود يك نقطه ثابت در عالم هستى است و اين نظام شگرف كه بر پديده‏هاى متغير حكومت مى‏كند نشانه علم و قدرت او است و همه اين‏ها دليل بر اين است كه زندگانى بعد از مرگ كاملاً امكان امكان‏پذير مى‏باشد.

همان گونه كه در بالا اشاره شد تعبير به احياء موتى حيات بعد از مرگ به طور وسيعى در آيات معاد آمده اين تعبير دليل روشنى بر معاد جسمانى است كه نه تنها روح انسان، بلكه جسم او نيز در جهان ديگر باز مى‏گردد البته در سطحى والاتر و بالاتر كه بعداً اشاره خواهد شد اگر معاد منحصراً روحانى بود حيات بعد از مرگ مفهومى نداشت، بلكه روح بعد از جدايى از جسم همچنان به بقاى خود ادامه مى‏دهد. واژه رستاخيز در فارسى همين معنى حيات بعد از مرگ را مى‏رساند، چرا كه رست از ريشه پهلوى ريستك به معنى مرده گرفته شده، و رستاخيز يا رستخيز به معنى برخاستن مردگان است (۳) كه معادل عربى قيامت يا احياء موتى است.

۱. دیده شده در کتاب پیام قرآن ، آیت الله مکارم شیرازی ، ج ۵ ، ص ۳۱ - يبلس… از ماده ابلاس به گفته راغب در اصل به معنى غم و اندوهى است كه از شدت يأس و نوميدى حاصل مى‏شود، و بعضى آن را به معنى يأس تفسير كرده‏اند، در حالى كه بعضى ديگر از مفسران و ارباب لغت آن را به سكوت ناشى از عدم دليل معنى نموده‏اند (مفردات، صحاح، التحقيق، روح المعانى و تفسير الميزان).

۲.  دیده شده در کتاب پیام قرانی ، آیت الله مکارم شیرازی ، ج ۵ ، ص ۳۳ ، به نقل از الميزان، ج ۱۴، ص ۳۷۸

۳.  همان به نقل از لغتنامه دهخدا، ماده رستاخيز.                                                                                        « ادامه دارد..»